Qazaq kűresi – zher zhűzindegi qazaqtay qaysar ulttyň teňdessiz öneri. Beldeskenniň tizesin bűgip, buynyn qaltyratqan, äuelete laqtyryp, zhauyrynyn zher iisketken tekti kűres. Neşe atasynan bergi tuqymynan baluandyq űzilmegenderdiň sayysy.
Kenesarydan keyingi eňse tiktep, el boludyň qamynda zhűrip, töl kűresimizdi zhaňğyrtuğa uaqyt tabyla bermepti. Alaş bolyp arystanday aqyrğan zhyldary Muqan baluan ultynyň esimin älemge paş etken. Atyň öşkir sum soğysta qartayğanyna qaramay, bar kűşin, qazhyr-qayratyn soğan arnap ömirin tauysypty. Sodan sovettik dep atalatyn ker zamanğa tap kelip, qazaq ulty uyyqqa tirelgendey kűnder keşkeni belgili. Baba muratynan, ata zholynan zhaňyla zhazdağan surqay tusty elestetseňiz, tűsiňiz tűgili öňiňizden şoşisyz. Sonda da ruxy muqalmağan alaştyň alyby Äbilseyittey arda qazaqtar ultynyň namysy bolyp, dűnieniň tarabyna daňqy zhayyldy. Azattyq taňy zhetip, onyň özinde de es zhiyp, etek qymtağan zhiyrma zhyldan soň, buqa moyyn, bura sandy baluandar buyrqanyp boz kilemge şyqqanda «Saryarqadağy» qaraqurym qazaq dűr silkinbey qaytsin?! Onyň syrtynda «Qazaqstan» zhäne «KTK» telearnalarynan tamsanyp, zhulqynyp otyrğan million körermen tağy bar. Eňsesin tűsirmey, tizesin bűkpey kűresetin kűres qazaqtan basqa qayda bar? Endeşe, qazaqtyň ulttyq kűresi aldymen, qazaqtyň özine kerek.
Qysqasy, Uly Dalanyň şaňyn köterip, dauylpazyn urğyzğan alyptar sayysy osymen ekinşi märte baytaq orda – Astanada ötkizildi. 2012 zhyldyň 22 qyrkűyegi – saraydyň keregesi şayqalyp, tűndigi zhelpildegen kez. Däl uaqytynda sarayğa engenimizde bayqadyq, ine şanşar oryn zhoq deytindey emes. Boz kilemniň eki qaptaly adamğa tolyp otyrğanymen, soltustyq pen oňtustyq zhaq bos boldy. Onyň sebebin byltyrğyday su tegin bolmay, bilet satylyp, lotereya oynatylumen baylanystyra alatyn şyğarmyz. Basqaday eşteňe. Eň bastysy, aq niet, adal yqylaspen kelgen nağyz körermenderge qalay riza bolmassyň?! «Zhyrymdy zheteli zheti adam oqysa bolğany» dep aqyndar aytatynday, ulttyq önerdiň şyn zhanaşyry zhinalğany quba qup.
Sälden soň, zharyq tűsirilip, dauylpaz uryldy. Bar alaş asyğa kűtken sät keldi. Aldymen baluandar şaqyrylyp, zherebe tartu räsimi zhasaldy. Qazaqy qorzhynnan alğan asyqtağy sandar zhazylyp, baluan bitken zhuptaryn tauyp zhatty. Qalyptasqan dağdy boyynşa, prezidenttiň quttyqtau xaty oqyldy. Qazaqtyň Qazhymuqannyň keyingi bas baluany, ataqty Äbilseyit Ayxanov baluan izbasarlaryna aq batasyn bergeni de öte tamaşa boldy. Sebebi, byltyrğy zhyly bir zhattyqtyruşy kisi şyğyp alyp, «elbasynyň arqasynda» degende şalqasynan tűse zhazdağan qazaq az bolmağan. Al Äbilseyit ağamyz sonday, qyrt şaldarday emes, zhűreginen şyğaryp turyp aytty. Azdap aqyndyğy bar eken, öleň tilimen de zhetkize bildi. Tamsandyq, tebirendik, tolğandyq. 
Qazaqtyň är öňirinen kelgen baluandardyň osaly zhoq. Oblystan utyp, dara şyqqandar rasynda da alyptar. «Kűş atasyn tanymas» degen aynymas qağidamen zhűrgizilgen sayysqa 32 baluannan bölek London Olimpiyasyna qatysqan dzyudoşy Erzhan Şynkeev pen byltyrğy «Qazaqstan barysy» Ulan Rysqul bilek sybanyp, sayysqa tűsti.
A degende sayysqa tűsken aqmolalyq Ruslan Zhumaev pen Astana baluany Darxan Bizhanovtar sylbyr kűresti. Qaraötkel töňireginiň alyby (osy turnirdiň eň boyşaň baluany) Ruslan qarsylasyn upay sanymen äreň utsa, ekinşi zhupty Maňğystau maytalmany Kűnälem Erzhanov pen tağy bir aqmolalyq baluan Nurlan Zhumaev qurady. 5 minutqa sozylatyn sayystyň ortasynda Nurlan maňğystaulyq baluandy taza zheňispen utty. Osydan keyin-aq taza zheňisterdiň şerui bastalyp ketti deysiň: oňtűstikten kelgen oğlan Nurzat Bekasylovty Qyzylordanyň qyrany Ruslan Äbdirazaqov alyp zhyqty, ulylar ölkesi Semeydiň betkeustary Şalqar Zholamanov Astananyň namysyn kötergen Ğani Seydildaevty qosymşa uaqytta aylasyn asyryp utty. Aqtöbelik Nursultan Imanğazinnan orys bolsa da Aleksandr Kasachev öziniň basym ekenin aňğartty. Kereu öňirinen kelgen Murat Bäkirdi Soltűstik Qazaqstannyň baluany Aybek Qyryqbay zhauyrynymen zher iisketip, taza zheňdi. Osy Aybek byltyrğy sayysta äygili baluan Eldos Yqsanğalievti de ayqyn utyp, myqty baluan ekenin däleldegen bolatyn. Osydan keyingi zhuptasyp şyqqan almatylyq Erdäulet Qurmanov pen Asyl Barmenovtiň (Qarağandy) beldesuleri köptiň köňilinen şyğa qoymady, zordyň kűşimen zhűrip, qarağandylyq baluan zheňiske zhetti. Äulieata ölkesiniň beldi baluany Zhasulan Äbişev Qyzylordanyň alyby Erbolat Yusupovtan aylasyn asyryp qana qoyğan zhoq, taza zheňip şyqty, London törin körgen baluan Erzhan Şynkeev Zhetisu zheriniň maqtaulysy Ruslan Seyilxanovty qapyda qaldyrdy. Berilgen bes minutty tolyq paydalanyp kűresken eki baluan – Qyzylzhar zheriniň qabylany Däuren Eslyamovtan Atyrau alabynyň alymdysy Kenzhebek Kűzenbaev basym tűsti. Alyptar sayysyn zhűrgizip otyrğan belgili zhurnalist Dias Axmetşäriptiň zhiylğan zhurtty eleň etkizetini – Qostanaydyň alyby Murat Keňtonov pen Taraz arlany Beybit Ystybaevtyň şyğuyn erekşe ekpin bere xabarlauy edi. Qos baluannyň teketiresi de köpke sozyldy. Kűresuge şyqqan baluandardyň da kűrespey, kilem űstinde zhűrip alatyny tipti qyzyq! Yrğalyp-zhyrğalyp zhűrgende sanauly uaqyt ta zhylzhyp zhetti, Beybit upay sanymen utty. Osy turnirdiň eň qysqa beldesui Oňtűstik Qazaqstannan kelgen Sabyrzhan Äbdildauly men qarağandylyq Maksim Gerber arasynda ötti, ne-bary 28 sekundta bolğan kűres nätizhesinde Maksim kelesi aynalymğa şyqty. Daňqy alysqa ketken Aybek baluan (Nuğymarov) ortağa şyqqanda zherebe boyynşa sayystyň eň zheňil salmaqtysy, atyraulyq Nurbek Qozhağaliev qarsylasy bolyp şyqqan, ezuge kűlki űyirgen bul zhup mysaldarda aytylatynday pil men qandendi elestetkeni anyq. Eki ret zhartylay tastağan Şyğys Qazaqstan alyby ayqyn basymdylyqpen alğa şyqty. El arasynda «Qisyq baluan» atanğan Baqtybay Qisyqovtyň Ermek Qaliekovpen sayysy el esinde zhűrerliktey ötti, ädis-täsildi zhasağan Baqtybayğa upay zhazylmay qalğandyqtan, bapkeri narazy retinde qamşy tastady ortağa. Qaptaldağysy bar, kilemdegisi bar, bas töreşisi bar – töreşiler quramy özderiniň şeşimin durys dep tapty. Zherebeniň aty – zherebe, baluandar bäsekesi bir aymaqtyň eki baluanyn birge beldestirip, eldi qyzyqqa batyrdy. Batys Qazaqstannyň qos bahadűri Arman Äbeuov pen Edil Űsenov boz kilemde kezdesip, alğaşqysy taza zheňiske zhetti. Alğaşqy aynalymnyň soňğy zhubyn qurağan «Qazaqstan barysy» Ulan Rysqul men Maňğystau baluany Baqdäulet Abyzovtyň ayqasynda Ulan zheňbese, tipti uyat-ty. Salmağy basym, täzhiribesi kűşti baluan onyň özinde de uaqyt toltyryp baryp, upay sanymen utty.
Osylayşa, 17 zhup bolyp ayqasqan pil sűyekti, zil salmaqtylardyň kelesi aynalymğa 8 zhuby, yağni 16-sy ğana ötti. Zheňgeniniň tűlkisi men qasqyrynyň terisin öňgergen baluandar zhűz myň teňgedey syyaqyny da ala ketti. Kezekti beldesulerge kileň myqtylar ğana şyğyp, ekinşi aynalymnyň körki qyza tűsti.
Baby kelisip, bağy zharasqan baluandardyň qatary azayyp, aqyrynda űşinşi orynğa talasqan tűyedey zhigitterdiň esimi belgili boldy: olar – Aybek Nuğymarov pen Erzhan Şynkeev. Osynyň aldynda ğana byltyrğy chempion Ulan Rysquldy oqysta omaqasa astyrğan äkki baluan Arman Äbeuovpen beldesken Aybektiň qabağy zhyrylyp ketti. Qany sorğalap ketse de, basyn baylap alyp, kűresti toqtatpağan qaysar zhigit upay sanymen bolsyn utty. Zhartylay finalda Beybit Ystybaevpen kűresken odan alğaşqydağyday ekpin bayqalmady. Zharaqaty batty ma – zhasqanyp kűreskendey boldy. Űşinşi oryn űşin bolğan urystyň 3-minutynda Erzhan Şynkeevti alyp urdy.
Nağyz bäseke alda bolatyn, sebebi bul beldesu – basqa beldesuden özgerek. Turnirdiň aqyrğy sayysy űşin boz kilemge köterilgen qos baluannyň ataq-daňqy da, tälim-täzhiribesi de deňgeyles. Alayda, Beybit baluannyň Aybek Nuğymarovty utqannan keyin-aq birinşi oryn sözsiz meniki degendey yňğay bildirgeni bar. Otyz kelidey az Şalqarmen beldesu oňay siyaqtandy bizge. Eki ret zhartylay zheňis alyp, «Qazaqstan barysy» atanğanynda quanbağan adam az şyğar. Dau tuğyzbas, taza zheňis! Ädiletti utys! Byltyrğy sayysta da özine şaq keltirmegen baluan osy zholy şyn myqtylyğyn tanytty!
Myqtyny myqty dep moyyndağan abzal. Ekinşi orynğa şűmektep tögilgen ter men zhankeşti eňbeginiň, äsirese köp zhylğy täzhiribesi men biliginiň arqasynda qol zhetkizgen Şalqar da osal emes. Salmaq syltau emes desek te, özinen äldeqayda auyr, zildey baluandardyň talayynyň tizesin bűkti. Söytip, Qazaqstan Respublikasy Prezidentiniň kubogi űşin bolğan «Qazaqstan barysynyň» 2012 zhylğy chempiony, basynan baluan bitkendi asyrmağan Beybit Ystybaev 150 000 AQŞ dollaryn, altyn taytuyaq pen beldeudi qanzhyğasyna baylasa, onyň syrtynda zhayau qaytpay, bir zheňil kölikti de ielendi. Ekinşi oryndy utqany űşin şalqar kűştiň iesi Şalqar Zholamanovqa 30 000 AQŞ dollary tartu etildi. Al űşinşi oryn alğan arystan zhűrek alyp ul Aybek Nuğymarov 10 000 AQŞ dollaryn ielenip, olzhaly qaytty.
Zhalpy, osymen ekinşi ret ötkizilip otyrğan munday asa auqymdy is-şara tamaşa uyymdastyrylğanyn aytuymyz kerek. Alğaşqyda ketken kemşilikterdiň tűzelgeni, odan barynşa zhaqsy nätizheler şyğarğany körinip tur. Byltyrğy sayysta itzhyğys, teň tűsken zhağdayda, dau tuğyzğan sätterde töreşiler Dűniezhűzilik qazaq kűresi federatsiyasynyň prezidenti S. Tökeevke zhetip baratynyn qoyğan. Bul da bir eskerilgen, zhetildirilgen şarua boldy. Osyğan qarap, biylğy zharys birşama ädil ötti dep sanaymyz. Qamşy tastau räsimi de zhaqsy oylastyrylğanymen, onyň qoldanu sätterin äli de zhetildiru qazhettigi bilindi. Qamşy töreşilerdiň şyğarğan şeşimine oray narazylyq retinde kilemge tastalady. Beldesuler barysynda bir emes, birneşe märte qamşy tastaldy. Alayda, olardyň bul eskertpeleriniň eşqaysysy durys dep sanalmady. Bapkerdiň aty – bapker. Balasy űşin kűymek ananyň kebi. Olar öz şäkirti űşin eň aldymen zhankűyer. Yağni ädiletsizdikke qarsy. Olay bolatyn bolsa, olar tastağan qamşynyň barlyğynyň da esepke alynbauy qanşalyqty durys? Eger sanatqa alynbaydy eken, onda qamşyny nege ortağa tastap äure boluy kerek? Mine, körermenderdiň kökeyinde osynday sansyz saual qalyp qoydy.
P.S.: Qazaqtyň kileň myqty baluanyn körsetşi deseň, uyalmay äkep körsetetin alyptary osylar. Qanday qurmet, nendey syy-siyapat zhasasaq ta, artyq emes. Ulttyq önerdiň boyyna qan zhűgirtuge atsalysqan abzal azamattardyň eňbegi orasan. Sebebi, dűnieniň är eliniň ulttyq erekşeligi bolady, qazaq űşin qazaq kűresiniň orny, märtebesi bölek. Qazaq űşin özge bireu kűresin damytyp bermeydi, baluanynyň babyn tauyp, eldiň abyroyyn asqaqtatyp bermeydi. Qazaq kűresi eň aldymen qazaqqa ğana kerek dep otyrğanymyz sol. Sayystan şyqqan soň, bizge bir ğana närse belgili boldy – babadan qalğan asyl önerdiň oty öşpey, endigi zherde laulap zhanyp, älemniň nazarynda bolatynyna az-aq uaqyt qaldy.