Arman Tölegenulynyň barlyq zhoba­lary derlik biik talğam men zhemisti näti­zhege toly bolady. Qolyna alğan iske zhű­regin salyp kirisetin azamat qazaq kűresiniň deňgeyin qalay köterip zhűrgenine biz kuä. Kűresti älemdegi nömiri birinşi sport tűrine aynaldyrudy armandaydy. Äzirge közdegen şyňy – osy. Bul taudyň uşar basyna şyğatyn kűn de alys emes. Bulay dep keyipkerimizdiň özi aytty. Endeşe, äňgimeni äriden emes, beridegi bäsekeden bastağandy zhön kördik.
– Biylğy «Qazaqstan barysynan» ne kűtemiz?
– Eň birinşi özgeris – zharystyň öte­-tin orny. Buryndary «Saryarqa» velo­treginde ötkizip zhűrgen bolsaq, osy zhyly tuňğyş ret Barys arenada uyymdas­ty­-rudy zhön körip otyrmyz. Aldyňğy ny­sanğa eşqanday renişimiz zhoq. Qayta zhyl sayyn ötkizuimizge műmkindik bergen­deri­-ne alğys aytamyz. Zharys bolatyn zherdi körermen űşin auystyrdyq. Buryn velo­trekte ötkizip zhűrgende zhankűyerler ki­lemnen tym alys otyratyn. Zhaňa zherde körermen zharysty däl zhanynan, eş kedergisiz köre alatyn bolady. Sonday-aq Saryarqağa 9500 adam siyatyn bolsa, Ba­rys arenada 10500 adam erkin oty­rady.
– Zaldy toltyru – oňay şarua emes. Biletter zhaqsy ötip zhatyr ma? Lyq toly körermen bolatynyna qanşalyqty senim­disizder?
– Zhankűyerlerdiň kelip, qolday­ty­nyna 100 payyz senimdimiz desem bolady. Öytkeni, bilet bağasy – öte qolzhetimdi.
Eň arzan bilettiň quny – bar bolğany 500 teň­ge. Bul bűginde sonşalyq qymbat soma emes. Munymen köpşiligi kelisetin şyğar. Sonday-aq ädettegi dästűr boyynşa temir tulpar tizgindep ketu műmkindigi beriledi. Yağni, barlyq biletter utys oyynyna qa­ty­sady. Lotoreyanyň ädil ötetindigin zhyl sayyn zharysqa keluşiler zhaqsy biledi. Avtokölikten bölek, uyaly telefon, tele­didar, toňazytqyş sekildi kişirigim syy­lyqtarymyz da bar.
– Bäri qara qazaqtyň qamy űşin deysiz ğoy? Zhankűyerler zharystyň bir kűn boyy ötetindigi yňğaysyzdyq tudyrady degen pikirlerin bildirip zhatady. Soğan bayla­nysty ne aytasyz?
– Biylğy «Qazaqstan barysy» buryn­ğyday bir kűnde ötetin boldy. Rasymen, köpşiligi űşin kűni boyy teledidarğa telmirip, tek qana barystardyň tartysyn tamaşalau – oňay emes. Özge de şarualary bar, olardy ysyryp tastap kűres köru, älbette, qiyndyq tudyrady. Degenmen biz körermen pikirin qaşanda zhoğary qoyyp, qulaq asuğa tyrysamyz. Osy rette «Älem barysyn» eki kűnge bölip ötkizudi zhos­par­lap otyrmyz. Atalğan turnir qyrkűyektiň 7-8 kűnderi Astanada ötedi. EXPO ayasynda uyymdastyryp otyrmyz.
– «Älem barysynyň» formaty özgeşe bolady eken. Ol erekşelik osy siz atap öt­ken eki kűndik zharyspen ğana şektele me?
– Atap ötu kerek bir zhayt, turnirge 50 memleketten alyptar keledi. Bul zha­rysqa birqatar Olimpiada chempiondary qaty­sady dep kűtilude. Yağni, basqa tur­nirlerdiň basty artyqşylyğy – kűlli älemniň «Sen tur, men atayyn» dep turğan sportşylary zhinalady. Muny qazaq kűresiniň EXPO körmesi dese bolady.
– Kűresti ulttyq qundylyqqa teňep zhatamyz. Munyň maňyzyn bűgingi qoğam zhetkilikti därezhede sezinip zhűr me?
– Qoldan kelgenşe osy kűresti kö­tersek, damytsaq degen niet-tilegimiz bar. Oğan federatsiya, Űkimet tarapynan da zhaqsy qoldau körsetilip zhatyr. Biraq meniň oyymşa, kűrestiň maňyzyn arttyru űşin aldymen onyň özin özgertu kerek sekildi. Mäselen, biyl öz basym «Qazaq­stan barysyn» zhetinşi märte ötkizip zhatyrmyn. Sol zherde zhii oryn alatyn olqylyq – törelik etu. Töreşilerdiň esebinen ketip zhatqan qatelikter bar­şa­ňyzğa mälim. Tipti keyde öte qatal, öreskel qatelikter oryn alyp zhatady. Solardy zhoyu űşin kűrdeli özgerister engizgimiz keledi. Eger sol zhűzege asatyn bolsa, meniňşe kűrestiň abyroyy men maňyzy artuy tiis.
– Kűreske özgeristerdiň engiziluin Olimpiada bağdarlamasyna qosuğa bir qadam desek bola ma?
– Tört zhyldyq bäsekesiniň bağdar­lamasyna kirgizu turaly äňgimeni mi­nistrlik aytsa, zhön bolatyn sekildi. Siz­diň aytyp otyrğanyňyz – köptiň armany. Degenmen ol zholda qyruar zhumys, qarzhy kerek. Ol űşin arnayy memlekettik bağ­darlama dayyndau qazhet. Mağan, Arman Şoraev űşin, qazaq kűresiniň deňgeyi zha­ponnyň sumosyna zhetse, sol – zheňis. Sumo eşqanday olimpiadalyq sport tűri emes. Degenmen bedeli öte zor.
– Özimizge ğana tän dűnie bolsa eken degen oy ğoy?
– Älbette, tűkpirde sonday tilek zha­tady. Şyny kerek, qazaq kűresiniň qazirgi formasyna köňilim tolmaydy. Olay dey­-tin sebebim – şeteldikter qazaq kűresin tű­sinbeytindikterin zhii aytady. Beldesudi qarap otyryp, munyň ne dzyudo, ne sambo, ne erkin, grek-rim kűresi ekendigin ayyra almaydy. Öytkeni kűrteşeleri, key ädis­teri uqsaydy. Bir qupiyamen böliseyin, «Qazaqstan barysynda» körermenderge zhaňa kiim űlgisin usynatyn bolamyz. Sol zherde aşyq dauysqa salamyz. Kűres kö­ruge qyzyğatyn, nağyz zhankűyerler zhi­nalğan zherde bul mäseleni şeşu oňayyraq. On myňnan astam körermenniň aldynda tanystyrylymyn zhasaymyz. Bul bir quryltay ispettes bolady. Eger xalyqtyň köňilinen şyğyp zhatsa, özgertip qaluymyz yqtimal. Unamağan zhağdayda bäri bayağy qalpynda qalady.
– Barystardyň tanymaldylyğy key Olimpiada zhűldegerlerinen zhoğary. Mu­nyň syry nede? 
– Kezinde är auyl öz baluanyn, aqynyn, sal-serisin tabanyn zherge tigizbey qur­metteytin bolğan. Űkimettiň qabyldağan «Ru­xani zhaňğyru» atty bağdarlamasynyň mäni de – osy köneden qalğan salt-däs­tűrler men zhoralğylardy zhaňartu. Qoğam batyrlyqty, batyldyqty qaşan da sűyedi. Onday tulğalaryn ardaq tutady. Qazaq kűresi baluandarynyň bedeli zhoğary bo­luynyň sebebi osynda şyğar. Qanyňda bar kűresti sezinesiň, boyyňdy maqtanyş kerneydi. Äri bűginde alpamsaday zhigitter köp emes. Tűye baluandardyň bir bäsi artyq bolar tusy osynda bolsa kerek.
– Euraziya baluandarynyň bas qosar zheri – «Euraziya barysy» zhayly aytsaňyz.
– Bul da tabysty äri zhemisti zhoba­larymyzdyň biri. «Euraziya barysynyň» xalyqaralyq mäni zhoğary. Formaty da özgeşe. Ol zherde segiz zhigit öz eliniň na­mysyn qorğap, «beybit» soğysta şayqa­sady. Bir-birimen bolatyn teketires so­nysymen qyzyq. Oyymda ylği zhűretin bir dűniemen böliseyin. Bul turnir nesimen unaydy? Biz auyr salmaqtağy baluandar­dyň bağyn zhandyryp zhűrmiz. «Euraziya barysy» bolsa, zheňil salmaqtağy ba­rystardyň da tanyla tűsuine műmkindik beredi. Olardyň kűresi bile bilseňiz, öte ädemi. Öytkeni tűrli ädister zhasalady. Alyptardyň ayqasynda ondaydy zhii köru műmkindigi berile bermeydi. Biyl zheltoq­sannyň birinde kezekti turnirdi zhospar­-lap otyrmyz. Almaty Arena keşeninde ekinşi märte ötetin bolady. Oğan qala äkimi Bauyrzhan Baybek qoldau bildirip, zharysty uyymdastyruğa at salysyp zha­tyr. «Euraziya barysyna» şeteldikterdiň yqylasy zor. Sonyň işinde äriptesterimiz, BAQ ökilderi de bul şarağa bey-zhay qara­maydy. Mysaly, Tűrkiyanyň telearna­-lary öz baluandary qatysyp zhatqan soň tűsiruge, körsetuge tyrysady. Sol sekildi reseylikterdi de erekşe atap ötu kerek. «Match TV» zhäne «Boets» arnalary körset­keni belgili. Atalğan telearnalardyň reytingi öte zhoğary ekendigi köpşilikke ayan. Aldağy uaqytta zharys qatysu­şy­lary­nyň auqymyn keňeytsek dep otyrmyz. Tek Euraziya qurlyğy töňireginde emes, europalyqtardy da qosudy zhosparlap otyrmyz. Öytkeni, Zhaponiya, Koreya syndy elderdiň sportşylary qatysuğa niet bildirip zhatyr.
– Kűnderdiň kűninde europalyqtar qa­zaqtardan basym tűsip, bas zhűldeni bermey qoyatyn bolsa, ony qauip dep qarauğa bola ma?
– Eger solay bolatyn bolsa, ol – kűrestiň damyğany. Äri bizge zhasalğan zhaqsy zharnama bolar edi. Ädette, bäygede alystan kelgen at birinşi kelse, toy iesi űşin ol űlken abyroy sanalady. Mysaly, dzyudo – tek zhapondyqtardyň sporty ğana emes. Onymen bűkil älemniň balasy şu­ğyldanady. Aytqym keletini – basqa eldiň baluandarynan kűresimizdi qyzğanbauymyz kerek. Qayta qyzyğyp, űyrengenine quana bileyik. Biraq öz elimizde ötken soň, qo­maq­ty zhűlde qory tigiletindikten, öz uldary­myzdyň basym tűskenin iştey qalap tura­tynymyz zhasyryn emes.
– Bűgingi qazaqtyň dene turqy usaqtalyp barady. Zhastar, zheňil salmaqty baluandar kűrespen qanşylyqty aynalysady?
– Osydan birneşe zhyl buryn qazaq kűresine degen yqylas tömendeu edi. Oblystardan kűres űyirmesin tabu muň bolatyn. Bűginde bul zhağday turaqtaldy. «Bul – olimpiadalyq sport tűri emes» dep murnyn şűyirip zhűrgen aymaqtardyň özinde űyirmeler aşylyp, zhastar űyre­nip zhatyr. Demek, suranys bar.
– Zhumystyň nätizheli boluy uzhymğa baylanysty. Kadr zhasaqtauda qanday şart qoyasyz?
– Qyzmetkerlerimniň sany asa köp emes. Äri ketse 7-8 adamnyň aynalasynda. Degenmen ärqaysysy senimdi äri zhauapty. Adamnyň boyyndağy eňbekqorlyqty zhoğary bağalaymyn. Zhylda zharys qar­saňynda qyz-zhigitterimiz 5-6 keli salmaq zhoğaltyp zhatady. Ol talaptyň qatal­dy­ğynan emes, birinşi kezekte qyzmetkerdiň eňbeksűygiştiginen. Zhumysqa berilip, zhan-tänimen kirisip ketedi. Mine, men zhaq­sy köretin qasiet – osy.
– «Közdegen şyňyňa zhetken soň, oğan degen ynta azayady» depsiz bir suxbatyňyzda. Qazirgi taňda ne närsege yntyzaryňyz auyp zhűr?
– Nömiri birinşi maqsatym – aldağy eki-űş zhyldyň işinde töreşiler ädi­letsizdigin zhoyu. Kem degende 99 payyzğa qysqartqym keledi. Sonday-aq qazaq kű­resin eň tanymal sport tűrine aynaldyr­ğym keledi. Bul maqsat oryndalady dep senemin. Sebebi, seň qozğaldy. Olay dey­ti­nim, Xalyqaralyq qazaq kűresi federa­tsiyasyn qurdyq. Oğan törağa qylyp eli­mizdiň Ènergetika ministri Qanat Alda-
bergenulyn sayladyq. Osy zhyldar işinde Qazaqstandağy tanymaldylyğyn art­tyr­dyq. Endigi şyň – älem elderinde qazaq kűresin moyyndatu.
– Äňgimeňizge raqmet.

Suxbattasqan 
Zhadyra AQQAYYR 

aikyn.kz